Η Πάρνηθα καταλαμβάνει τη ΒΔ πλευρά του Λεκανοπεδίου της Αθήνας, οριοθετώντας έτσι διαχρονικά τη ζώνη άμεσης επιρροής της μεγάλης πόλης. Με τον ψηλό και κυρίως πολύ εκτεταμένο όγκο της, περιορίζει τις εσωτερικές διόδους επικοινωνίας της Αθήνας προς τα δυτικά και τα βόρεια σε μόλις δύο, το διπλό πέρασμα της Φυλής προς το Θριάσιο και τα Δερβενοχώρια και το {b}πέρασμα της Μαλακάσας, προς τη Βοιωτία και την Εύβοια. Κυρίως ως γεωγραφική οντότητα, με ότι αυτό συνεπάγεται (επικοινωνίες, άμυνα, κλιματικές συνθήκες κλπ) και πολύ λιγότερο για κάθε άλλο λόγο (νερά, λιβάδια, άλλοι πόροι), η Πάρνηθα είχε μια συνεχή αλλά χαμηλόφωνη και κυρίως εναλλασσόμενη σημασία στη ζωή της Αθήνας, γεγονός που καθρεφτίζεται ξεκάθαρα στα αραιά - χωρικά και χρονικά - ίχνη της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω της. Το πλέον αξιοσημείωτο στοιχείο είναι ότι η Πάρνηθα υπήρξε το μεγαλύτερο, ψηλότερο και πλέον δύσβατο τμήμα στη γεωγραφική συντυχιά της Aττικό-Bοιωτικής μεθορίου, δηλ. του ορεινού τείχους από τον Κορινθιακό μέχρι τον Ευβοϊκό κόλπο που δημιουργεί με τα βουνά Πεντέλη, Πάστρα, Πατέρας και Κιθαιρώνας. Με άλλα λόγια η Πάρνηθα είναι το "κλειδί" ενός τοπικού γεωπολιτικού τόξου, το οποίο υποδεικνύει τη θέση της Αθήνας. Παράλληλα, η δυτική απόληξη της Πάρνηθας συμμετέχει στη γεωγραφία της σημαντικότερης ιστορικά σύνδεσης της Βοιωτίας με την Αττική γη, του περάσματος των Ελευθερών.

Ψηλότερη και με πολύ μεγαλύτερη έκταση από κάθε άλλο βουνό της Αττικής και των γειτονικών περιοχών, η Πάρνηθα παρουσιάζει χαρακτηριστικά παρόμοια με των μεγάλων βουνών της Νότιας Ελλάδας και διαφοροποιείται καθοριστικά από την Πεντέλη και τον Υμηττό, με κύριο χαρακτηριστικό την ύπαρξη πραγματικής ορεινής ενδοχώρας: πίσω από το τείχος των νότιων κλιτύων της και μέχρι την ύφεση του Ασωπού, απλώνεται μια μεγάλη εσωτερική ζώνη, που έχει στοιχεία του μεγάλου βουνού - έλατα, πηγές, φαράγγια, ορθοπλαγιές - και σημαντικούς πόρους, όπως τα μεγάλα οροπέδια Σαλονίκι και Βούντημα. Επίσης, αν τα παραβούνια που φτάνουν μέχρι τον κάμπο της Οινόης στα δυτικά και τις βοιωτικές πεδιάδες στα βόρεια, θεωρηθούν ως σκέλη της Πάρνηθα, τότε η Πάρνηθα απλώνεται ως την εκτεταμένη και πλούσια πόλγη των Σκούρτων, προσθέτοντας ένα στοιχείο που συναντάμε μόνο στα μεγάλα ορεινά συγκροτήματα (οροπέδιο Νευρόπολης στα Ανατ. Άγραφα, πόλγη Νεζερών στον Όλυμπο, πόλγη Ομαλού στα Λευκά Όρη, Νίδα στον Ψηλορείτη, Σκαφιδιά στη Ζήρεια).

Τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά της Πάρνηθας είναι η απότομη ανύψωση της νότιας πλευράς της, τα οροπέδια (λάκκες και δολίνες), διάσπαρτα και συχνά μεγάλου μεγέθους, οι μεγάλες και βαθιές χαράδρες (π.χ., Χούνη, ρέμα Αγίας Τριάδας, ρέμα Γιαννούλας) και οι σχετικά μεγάλες ορθοπλαγιές (Φλαμπούρι, Άρμα, Πέτρα Θοδώρας, Αρμένι).

Η ονομασία Πάρνηθα είναι αρχαία και προέρχεται από την λέξη Πάρνης που ανήκει στην παλαιότατη Πελασγική διάλεκτο. Η ρίζα Παρν- χρησιμοποιείται και στα τοπωνύμια Παρνασσός και Πάρνων.
Η πρώτη αναφορά για το βουνό στην αρχαία γραμματεία συναντάται το 423 π.Χ. στις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη. Αναφέρονται δύο ιερά στις κορυφές Καραβόλα και Άρμα, του Παρνήθιου Δία και του Σημαλέου Δία αντίστοιχα, και έχουν βρεθεί δύο λατρευτικά σπήλαια. Φαίνεται ότι το εσωτερικό του βουνού φιλοξένησε κάποια κατοίκηση στους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους, αλλά οι άφθονοι πόροι της πεδινής περιμέτρου και η έλξη των αστικών ευκαιριών στέρησαν στην Πάρνηθα τη δυνατότητα να αναπτύξει ένα έστω μικρό ορεινό κέντρο.
Στα βυζαντινά χρόνια και την περίοδο της οθωμανικής επέκτασης, η Πάρνηθα χάνει τον οριοθετικό χαρακτήρα της, καθώς είναι ένα απλό εσωτερικό στοιχείο των μεγάλων αυτοκρατοριών στις οποίες εντάσσεται ολόκληρη η Αττικό-Βοιωτία. Από τα μέσα αυτής της περιόδου αναφέρεται με την ονομασία Οζάς, αλλά στα νεώτερα χρόνια είναι σε χρήση μόνο η αρχαία ονομασία του βουνού.